نیم نگاهی به درس رده بندی ...

شناسائی گیاهان و حتی تفکیک نمونه های نزدیک به هم آن ها از یکدیگرامروزه از روی صفات ظاهری انها صورت می گیرد واین عملی است که نه تنها مردم عادی بلکه افراد متخصص نیز از ان پیروی می کنند. با این تفاوت که تشخیص افراد عادی معمولا محدود به نمونه هائی از گیاهان است که در دسترس انها قرار دارد. ثانیا بدرستی صورت نمی گیرد در حالی که بیشتر گیاهشناسان به سهولت با استفاده از ابزارهای دقیق مانند ذره بین و غیره بدون آن که اشتباه کنند گیاهان را تشخیص می دهند.

برای روشن شدن مطلب به مثال زیر توجه کنید :

مردم عادی خشخاش وشقایق را با همه اختلافاتی که در شکل میوه برگ با هم دارند را دو گیاه نزدیگ به هم می دانند یک متخصص گیاه شناس این مجاورت را تایید می کند و خشخاش را با نام علمی آن یعنی ( Papaver somniferum) و شقایق را به نام علمی ان یعنی (P.Rhoe) می نامند از این جا مفهموم جنس (GENUS) که مجموعه ای از گونه های مختلف با صفات کم و بیش شبیه به هم است به خوبی درک می شود.

تعریف ساده ولی غیر کافی گونه (SPECIES) که واحد اصلی رده بندی است و امروزه با توجه به ان گیاهان را رده بندی می کنند بصورت زیر می تواند بیان گردد :

کلیه ی گیاهانی که ظاهر شبیه بهم دارند وبعلاوه با گیاهان دیگر (گونه ی دیگر ) اختلاف یکسان نشان میدهند به یک گونه تعلق دارند.

در تعریف کامل گونه مسا ئل مختلفی باید در نظر گرفته شود که مهمترین آن ها را می توان به صورت زیر بیان کرد :

چون پراکندگی گیاهان در سطح زمین بنحوی نیست که همه انها شرایط یکسانی از لحاظ محیط زندگی داشته باشند، با توجه به اینکه محیط های مساعد و نا مساعد هر یک در تغییر ظاهر گیاهان تأثیرکلی دارند، لذا در تعریف گونه باید شرایط محیط زندگی همواره در نظر گرفته شود.

دو گیاه از یک گونه که یکی در ساحل دریا و دیگری بفاصله ی دوری از ان در شرایط کاملا متفاوت بسر می برد، تفاوت بخصوصی از نظر شکل ظاهری با هم دارند و اگر این تفاوت در عده ای از افراد یک گونه که در محیط های مختلف بسر می برند، قابل ملاحظه نباشد در بعضی دیگر ممکن است بپایه ای برسد که دو گونه متمایز جلوه کنند. امروزه معتقدند که نمونه هائی از گیاهان را برای نامگذاری باید انتخاب نمود که در شرایط مساعد و یکسانی در طبیعت یافت می شوند. علاوه بر انچه ذکر شد چون از امیزش افراد یک گونه با یکدیگر همیشه نمونه های زایاو شبیه بهم نتیجه شود که به گیاهان مولد خود شباهت داشته باشند تعریف یک گونه را بصورت زیر میتوان کاملتر کرد:

افراد شبیه بهم در صورتی بیک گونه تعلق دارند که اگر با هم امیزش کنند دانه هائی از انها بوجود می اید که از رویش انها گیاهان زایائی شبیه دو گیاه اولیه که مولد انها بوده اند نتیجه شود. تعریف کامل گونه و تشخیص و افرادی که بگونه های مختلف تعلق دارند در غالب موارد کار ساده ای نیست زیرا علاوه بر موارد استثنائی که در امیزش گونه های مختلف با یکدیگر گاهی در طبیعت پیش می آید رعایت مسائلی مانند شرایط یکسان محیط زندگی، زمان گل دادن و غیره در این کار ضروری می باشد. در حال حاضر تشخیص و نامگذاری گونه های مختلف منحصراً از روی شکل ظاهری اعضا آن ها صورت می گیرد، و رعایت مشخصات دیگر که بعضی از انها جنبه ی توارثی دارد و با صرف وقت زیاد همراه است نمی تواند بمنظور فوق عملی گردد

جور : variety

گاهی اتفاق می افتد که گیاهان در اثر عوامل محیط نظیر خاک، طرز کشت، و اب و هوا تغییر شکل می دهند به طوری که در بعضی اندام های ان تغیر شکل نسبت به گیاه اول مشخص میباشد در این صورت گیاهی را که بدین ترتیب بدست میاید جور یا واریته مینامند مثلا در باغبانی با تزریق هورمون و یا اضافه کردن بعضی مواد به خاک سبب پیدایش جور های جدید میوه یا گل می شوند که تعداد ان ها بسیار زیاد است. واریته های مختلف مثل سیب زمینی و گل اطلسی با دخالت انسان به وجود امده است و دیگر پرتقال بدون دانه که در اثر عوامل طبیعی و بر حسب اتفاق در امریکا پیدا شد و بوسیلۀ پیوند زدن در دنیا انتشار یافت.

نژ اد : race

چنانچه صفت یا صفاتی در گیاهان بر حسب اتفاق بوجود آید و آن صفت در نسل های بعد خاصیت خود را حفظ کند آن را نژاد گویند. مانند لوبیای قرمز که ازازدیاد لوبیاهای معمولی بدست آمده است، و انواع نژادهای گندم در اصلاح نباتات که نسبت به زنگ سیاه یا زرد مقاوم هستند.

نامگذاری علمی گیاهان :

نامگذاری علمی گیاهان تا قبل از زمان لینه بطور نا صحیح صورت می گرفت مثلا تورنفورت Tournefort گیاهان را با چند کلمۀ لاتین که مشخصات کلی آن ها را نشان می داد نامگذاری می کرد.

لینه عالم سوئدی اولین دانشمندی است که قواعد صحیح برای نامگذاری گیاهان وضع نمود، گیاهان را با دو کلمه ی لاتین که یکی معرف جنس و دیگری معرف گونه آن است نامگذاری نمود.

مانند خرما :Phonix dactilifera ، بنفشه : Viola odorata و غیره. از این دو کلمه، واژۀ اول که متعلق به جنس است بیشتر از روی مشخصات اعضای گیاهان مانند : ساقه، برگ، گل آذین، جام گل، نافه گل، زمان گل دادن، محل رویش، منشا جغرافیائی، صفات طبی و یا خوراکی و گاهی نیز بنام اشخاص و غیره نامگذاری می شد و امروزه نیز بهمین صورت عمل می شود. به عنوان مثال نامگذاری گیاهانی را که کلمۀ گونه آن ها با توجه به اختصاصات اعضاء مختلف و یا منشا جغرافیائی انتخاب شده است، یاد اور می شویم :

Clematis erecta: منظور نوع گیاهی است که ساقه راست دارد

Vinum tenuifolium : منظور کتانی است که برگهای کوچک یا نازکی دارد

Ornitnegalum umbellatun: منظور گیاهی است که گل اذین چتری دارد

Colchicum automanal : منظور سور نجانی است که در پائیز گل می دهد

Digitalis purpurea : منظور گل انگشتانه ای است که جام ارغوانی دارد

Salix triandra: منظور بیدی است که سه پرچم دارد

Salvia pratensis : منظور مریم گلی است که در دشت ها می روید

Lucopus ouropaeus : منظور گیاهی است که در اروپا می روید

Allium sativum : منظور پیازی است که به مصرف تغذیه می رسد

Verbena officinalis : منظور شاه پسندی است که مصرف طبی دارد

از دو کلمه ای که معرف هر گیاه است اولین حرف کلمه اول که معرف جنس است همیشه با حرف بزرگ نوشته می شود. تا قبل از تصمیم کنگره گیاهی ( وین 1952) اولین حرف کلمه گونه اگر معرف شخص یا منشا جغرافیائی گیاهی بود با حرف بزرگ نوشته می شد. ولی از سال (1952) کنگره گیاه شناسی دنیا بکار بردن حرف بزرگ را برای گونه اختیاری اعلام کرد. در نامگذاری همیشه نام اولین کسی که اولین بار ان گیاه را صحیح شرح داده است بعد از کلمه گونه بطور اختصار اورده می شود مانند گیاهان زیر :

Malva sylvestris L. –Aboutilon glandulosa Desf ._Tilia rubca Dc.

که در انها : L. و deaf و dc. به ترتیب حروف اختصاری نام سه دانشمند گیاهشناس به نام های :Linne.، Desfolitaines و De candoile می باشد.

اگر بعد ازاسم جنس حرف sp گذاشته شود مثلا : .Malva Sp یعنی گونه فعلا مشخص نبست. ولی اگر Spp. گذاشته شود یعنی دو گونه با هم مشابه اند. در مواردی که بعد از کلمه ی گونه نام دو مو لف به صورتی اورده می شود که اولی در داخل پرانتز و دومی خارج ان جای دارد علل مختلفی دارد که در هر حال اشتباه در نامگذاری را می رساند. در اینجا نام دانشمندی که به غلط نامگذاری کرده است در داخل پرانتز اورده می شود.

دو رگه ها (hybrids) که از آمیزش دو گونه متفاوت بوجود می آیند معمولا با علامت ضربدر و ذکر دو گونه ی مولد ان ها نمایش داده می شوند. مانند دو رگه ی ثعلب :Orchis بنام O.latifolia *O. purpurea که دو گونه مولد ان مشخص میباشد .

تیره های گیاهی معمولا از روی یکی از جنس های مهم ان ها که صفات مشخص تر یا گونه های گیاهی فراوانتر و غیره دارند، انتخاب می شود. تیره های گیاهی عموما بهceae ختم میشوند مانند :تیره ی آلاله (Rananculaceae)، تیره ی روناس (Rubiaceae)، تیره سوسن (Liliaceae)، گلسرخ (Rosaceac) و غیره به استثنا معدودی از ان ها مانند :تیره ی چتری (Umbelliferae) و تیره ی نخود (Leguminoseae ) و تیره ی کاج (Coniferae) و شب بو (Craciferae) که به همان وضع نامگذاری قبلی باقی مانده اند. تیره های فرعی که از تقسیمات تیره اند به (oideae )و راسته ها به (ales ) ختم می شوند، مانند راسته های گلسرخ (Rosales )، روناس (Rubiales ) و غیره. تقسیمات دیگر رده بندی مانند رده ، شاخه، و غیره از نظر فوق تابع قوانین چندان دقیقی نیست.

روش های مختلف رده بندی:

رده بندی های مختلفی که از زمان قدیم تا حا ل از گیاهان بعمل آمده است، صرفنظر از ابتدائی ترین آن ها که بیشتر جنبه تاریخی دارد می توان به سه حالت زیر اشاره کرد:

1- رده بندی مصنوعی (Artificial Classification )

2- رده بندی طبیعی (Natural Classification )

3- رده بندی فیلوژنیک (Phyllogenetieal Classification )

1- رده بندی مصنوعی :

این اولین رده بندی صحیحی است که توسط لینه تهیه گردید. این دانشمند پایه رده بندی خود را بر روی مشخصات پرچم و دستگاه تناسلی بنا نهاد.

2- رده بندی طبیعی :

در این رده بندی که شباهت گیاهان و روابط آن ها با هم مورد توجه قرار می گیرد. گونه های مشابه در یک جنس و جنس هائی که دارای صفات مشترک کافی می باشند در یک تیره، و تیره های دارای صفات مشابه در یک راسته جای می گیرند. به همین نحو از مجموعه راسته های مشابه یک رده، و از اجتماع رده ها یک شاخه بوجود می اید.

در رده بندی طبیعی دو گونه شقایق (Papaver rhoeas) وخشخاش (P. somniferum) به جنس (Papaver) مربوط می باشند ودر تیره ی خشخاش (Papaveraceae ) جای دارند. این تیره که شامل جنس های دیگر غیر از (Papaver)است با چند تیره ی دیگر در راسته (Parietals)، و راسته ی مذکور در رده فرعی جدا گلبرگ ها، و جدا گلبرگ ها در رده دو لپه ای ها، و در این رده در شاخه فرعی نهاندانگان که از تقسیمات اولیه گیاهان گلدار است جای دارند. از دانشمندان بسیار معروف رده بندی طبیعی برنارد دوژوسیو گیاه شناس فرانسوی است که مطا لعات دقیقی در این زمینه دارد .

3- رده بندی فیلو ژنتیکی :

این نوع رده بندی از روی قرابت و خویشاوندی است، و عبارت است از مطالعه گیاهان از دوره های قدیم تا حال . لذا در این رده بندی قرابت و خویشاوندی گیاهان و تکامل ان ها مورد توجه کامل است.

رده بندی ای که امروزه متداول است مختلف بوده و دو سیستم آن بنام روش انگلر (Engler) و وتشتین (Wetshtein ) متداولتر بوده و در این جزوه از ان پیروی شده است.

گیاهان پر سلولی: Mesophytea

این گیا هان به دو دسته تقسیم می شوند:

1- ریسه داران(Thallophyta)

2- گیاهان عالی (Cormopyta)

ریسه داران:

1- فاقد ریشه، ساقه، برگ و جنین اند.

2- دارای کلروفیل (جلبک های سبز ) و بدون انند(قارچها).

3- دارای دستگاه رویشی تقلیل یافته به صورت تال می باشند.

4- غالبا چند سلولی بوده ولی هرگز تشکیل بافت را نمی دهند.

5- فاقد آوند، طبقۀ زایا ودایرۀ محیطیه اند.

6- این گیاهان غالبا در اب ویا سطح زمین بیشتر به صورت پارازیت یا ساپروفیت زندگی می کنند.

تقسیم بندی ریسه داران :

ریسه داران یا تالوفیت ها شامل قارچ ها، جلبک ها و گلسنگ ها می باشند و چون زندگی گلسنگ ها شبیه زندگی مشترک قارچ و جلبک است، لذا ابتدا این دو وسپس گل سنگ را شرح می دهیم.

قارچ ها (Fungi )

قارچها، ریسه داران بدون کلروفیل بوده که دارای زندگی ساپروفیتی و یا پارازیتی میباشند و امراض مختلفی را در کشاورزی و پزشکی تولید می نمایند. قارچها را به دو دسته ی پست و عالی تقسیم می کنند

جلبک ها (Algae ) :

جلبکها یا جل وزغها تالوفیتهائی هستند که بعلت دارا بودن کلروفیل جزو گیاهان اوتوتروف (Autotrophe ) محسوب میشوند این رستنیها در اغلب نقاط گرمسیر و سرد سیر کره زمین میرویند بطور کلی این گیاهان در ابهای راکد و کند حرکت و ابهای شور زندگی میکنند و در ابهای معدنی بعلت داشتن رادیو اکتیو یته قوی کمتر رشد میکنند

تولید مثل جلبکها گاهی بصورت تخم یا گامتو فیت (Gametophyte)و گاهی به صورت هاگ یا اسپرو فیت (Sporophyte ) صورت میگیرد ممکن است جلبک به هر دو صورت تخم و هاگ ازدیاد شود

اگر چه هنوز خواص کلیه جلبکها بخوبی معلوم نیست ولی انواعی از انها در صنعت داروسازی و همچنین بصورت خوراکی مصرف دارند

رده بندی جلبک ها :

با توجه به اختلاف موجود در جلبکها انها را به سه قسمت تقسیم می کنند :

1- جلبکهای سبز (Green Algae ) Chlorophyta :

این جلبکها در زمینها و درختان مرطوب و تخته سنگها و ابهای شیرین رود خانه ها ی کند حرکت و ابهای شور دریاها و همچنین در مردابها دیده میشوند برخی از جلبکها ی سبز تک سلولی - بیشتر بصورت کلنی و عده ای نیز چند سلولی هستند در سلولهای انها کلروفیل وجود دارد و عمل کربن گیری در انها مثل سایر گیاهان سبز انجام میگیرد این جلبکها انواع مختلفی دارند که مهمترین انها اسپیروژیر یا جل وزغ (Spirogyra ) است کلروپلاست در این جلبکها مارپیجی میباشند ازدیاد انها به وسیله ی تخم صورت میگیرد – بدین ترتیب که د.و رشته مجاور بهم نزدیک گشته از هر یک از دو یا خته نزدیکتر زائده ای بسوی دیگری رفته پس از پیوستن زائده ها بهم محتویات یکی از یاخته ها به درون دیگری می رود و از اتحاد دو پروتوپلاسم تخم – بوجود می اید بر اثر نمو تخم، هسته ان دو بار تقسیم می گردد که یکی با کاهش کروموزومی صورت می گیرد، و بعد از بوجود امدن چهار هسته – سه تای آن ها از بین رفته – یکی باقی می ماند. بعدا کلروپلاست های نواری شکل نیز رفته رفته تشکیل می شود و بالا خره قسمتی از غشا مایع گشته محتویات تخم به صورت رشته هائی خارج می گردد. هسته ی باقی مانده و سیتو پلاسم رشتۀ حاصله تقسیم شده تشکیل رشته های متعدد اسپیروژیر می دهند.

2- جلبکهای قهوه ای (Brown Algae ) Phaeophyta :

این جلبک ها در آب های شیرین و دریاها می رویند رنگ آن ها سبز زیتونی است ولی به علت وجود ماده رنگی بنام فیکو فئین (Ficofeine ) قهوه ای رنگ می باشند. روشن یا تیره بودن انها مربوط به غلظت این ماده رنگی است اگر مقدار ی از جلبک قهوه ای را در اب شیرین گرم قرار دهیم ماده ی فیکو فئین ان در اب حل شده و کلرو فیل ظاهر می شود. تولید مثل در این جلبکها در بعضی غیر جنسی ( بوسیله ی زئو سپور ) ودر بعضی جنسی وبا گامتهای شبیه به هم (Isogam ) ایزوگام و یا با گامتهای مختلف (Heterogam ) هترو کام – صورت میگیرد ساختمان این جلبکها از سایر جلبکها در هم تر است از نمونه های مهم انها دیاتومه ها ( Diatoms ) را باید نام برد که غالبا در ابهای شیرین و دریاها پراکنده اند دیگر فوکوسها که سر دسته ی انها فوکوس ( Focus ) است که در کنار سواحل دریاها و در جاهائکه کمتر تحت اثر امواج قرار میگیرد زندگی میکنند

3- جلبکهای قرمز (Red Algae ) Rhodophyta:

این جلبکها بزرگترین دسته ی جلبکها را تشکیل میدهند و منحصرا در اب دریا ها زندگی میکنند ماده ی رنگی موجود در انها فیگواریترین است که مخلوط با کلروفیل در انها وجود دارد با قرار دادن اینجلبک در اب گرم – قرمزی انها محو و کلروفیل ظاهر میشود تولید مثل انها بسیار در هم است جنس مهم این جلبکها (Gelidium ) است که از ان اگار یا ژلوز برای تهیه ی محیطهای کشت مصنو عی میگیرند این ماده جهت کشت قارچ – باکتری – میکروب و غیره در ازمایشگاه ها مصرف دارد اگار هیچگونه خاصیت غذائی ندارد و فقط برای بستن یا جامد کردن مایع در محیط کشت بکار میرود

گلسنگ ( Lichen ):

گلسنگها در رده بندی گیاهان بخصوصی قرار ندارند زیرا خود گیاه مستقلی نبوده و از اجتماع دو گیاه قارچ و جلبک تشکیل شده اند با مطالعه میکروسکوپی یک گلسنگ معلوم میشود که قسمت اصلی ساختمان انها را میسلیومهای (هیف ها ) فارچ تشکیل میدهد شکل این هیف ها شبکه مانند بوده و در داخل انها توده های جدید بصورت کلنی قرار دارند اکثر قارچهایکه در زندگی با جلبکها شرکت دارند از رده ی اسکو میستها و جلبکها بیشتر ا ز نوع (Chlorococus ) میباشند تولید مثل انها شبیه به تولید مثل ارچ و جلبک است اگر گلسنگ از اجتماع یک جلبک و یک پیزومیست درست شده باشد انرا پیرنولیکن واگر از یک دیسکو میست و یک جلبک بوجود اید آن را دیسکو لیکن گویند. شکل خارجی گلسنگ ها متفاوت بوده و آن ها را به شرح زیر تقسیم می کنند :

1) گلسنگهای رشته ای ( L. Filament ) که بدن انها رشته ای و بمقدار کم سطح انها چسبناک است

2) گلسنگ های لعابی ( L. Gelatin ) که بدن انها کاملا لعابی و ژلاتینی است

3) گلسنگ های سخت (Crust ) این گلسنگ ها به صورت قشر سخت و جامد روی سنگها بویژه در نقاط کوهستانی و همچنین روی گیاهان میرویند.